«Պատերազմն այն լակմուսի թուղթն է, որը ոչ միայն սահմանում կատարվածն է բացահայտում, այլև ներսում սոցիալական կյանքի վատթարագույն շեղումները»

«Իրատեսի» հյուրն է բանաստեղծ, ՀՀ պետական մրցանակի դափնեկիր, բանասիրության դոկտոր, պրոֆեսոր ԱՐՏԵՄ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԸ:

«ՇԱՏ ԲԱՐԴ ԽՆԴԻՐ Է ՄԱՐԴ ԱՐԱՐԱԾԻՆ ՄԱՐԴԿԱՅՆԱՑՆԵԼԸ, ԲԱՐՈՒԹՅԱՆ ԲԵՐԵԼԸ»

-Պարոն Հարությունյան, 1994-ին արցախյան պատերազմում հաղթում էր հայկական կողմը, և զինադադար կնքվեց Ադրբեջանի խնդրանքով: Հետագայում որտե՞ղ, ի՞նչ սխալ կատարվեց, որ մենք մինչ օրս չենք կարողանում հասնել այդ հակամարտության հանգուցալուծմանը:
-Չեմ կարծում, թե սխալ թույլ տրվեց, որովհետև դա միայն մեր լուծելիք հարցը չէ: Այստեղ խառնված են Եվրոպան, Ամերիկան, Ռուսաստանը: Դրանք կարևոր զսպիչներ են: Էս ֆոնի վրա մենք համբերատար սպասել ենք, որպեսզի աշխարհը ծանոթանա կոնֆլիկտին, հատկապես Մինսկի խումբը հասկանա իրավիճակը: Բայց մուսուլմանական աշխարհը գնալով ակտիվանում է, և Թուրքիայի մասնակցությունը տեռորիստական խմբերին զինելու, աջակցելու գործին թևավորում է Ադրբեջանին: Բայց ես զարմանում եմ, թե ինչու քառօրյա պատերազմից առաջ չկար արձագանք, չէր ասվում, թե սահմանին զորք, զինտեխնիկա է հավաքվում: Էդ տանկերի տեղաշարժը, ինքնաթիռների թռիչքը հո հեռուստատեսային կադրեր չէի՞ն, որ մարդիկ անարձագանք էին թողնում: Մենք ցավալի բացթողում ունեցանք, որն ուզում ենք հետ բերել հիմա: Բայց մեծ պետությունները մասնակից են այս ամենին, ոչ ոք չգիտի, թե ինչպես կընթանա պրոցեսը: Եվ այդուհանդերձ, ժամանակը մեր օգտին է աշխատում: ՈՒ մի բան պարզ է. հողը, ժողովրդին հո բարբարոսին հետ չե՞ս տա, հո դրա լծի տակ չե՞ս դնի նորից: Չի լինի դա: Եվ Հայաստանը պետք է լրջանա, որպեսզի մինիստրներն ու այլ պաշտոնյաներ երեք-չորս ամիսը մեկ շամպայնի խցանի նման դուրս չթռչեն իրենց զրահապատ կաբինետներից՝ չնկատելով ժողովրդի և սահմանի ծանր վիճակը: Հայաստանը չպետք է ունենա այդպիսի պաշտոնյաներ: Պատերազմն այն լակմուսի թուղթն է, որը ոչ միայն սահմանում կատարվածն է բացահայտում, այլև ներսում սոցիալական կյանքի վատթարագույն շեղումները:
-Ստալինի բռնատիրության տարիների առնչությամբ Սոլժենիցինն ասել է, թե միևնույն օրենքը դահճի ձեռքին դառնում է մտրակ, հումանիստի ձեռքին՝ բլիթ: Մեր երկրում ո՞ւմ ձեռքին է օրենքը:
-Ոչ միայն մեր երկրում, այլև ընդհանրապես օրենքն օր օրի դաժանանում է, ճզմում: Օրենքը նրա համար է, որ մարդուն ձերբակալի, ասի. «Խելո՛ք մնա, պետության վրա մատ չմեկնես, կկտրենք»: Շատ բարդ խնդիր է մարդ արարածին մարդկայնացնելը, բարության բերելը: Ինձ թվում է՝ գենետիկորեն էլ կան մարդիկ, որ ծնվում են՝ արդեն որակներ ստացած չարից. շիզոֆրենիայի, պարանոյայի որակներ. ապացույցը՝ մեր հարևանները: Ֆրանսիացիներն իրենց օրենսգրքի 59-րդ կետով այդ որակներն ունեցողներին՝ հոգեկան հիվանդներին, տեղափոխում են բանտ, ապահովում լավ պայմաններ, իհարկե: Բայց այդ մարդիկ հայտարարում են, որ իրենք հանցագործներ չեն, որ իրենց չպիտի բանտարկեն: Իսկ նրանց բաց թողնելը կլինի վտանգավոր էքսպերիմենտ. կսպանի՞ մեկին, թե՞ ոչ, դա նախապես ոչ ոք չի կարող իմանալ: Մարդ արարածը շատ ծանր երևույթ է, մանավանդ երբ նրա վտանգավոր որակները բիոլոգիական ճանապարհով են գալիս: Եվ բացի այդ՝ նորմալ մարդկանց մոտավորապես հիսուն տոկոսը հակված է այդ տարօրինակություններին, արտառոց հակահասարակական արարքներին, այսինքն՝ անդունդի եզրին է: Բայց ինչպես Ֆրեյդն է ասում ¥ի դեպ, այս դեպքում Ֆրեյդն ինձ դուր է գալիս¤, քաղաքակրթության շնորհիվ հաղթահարվում են այդ որակները: Ըստ Ֆրեյդի՝ մենք ծնվում ենք համարյա մարդասպան, բռնաբարիչ, հանցագործ, բայց եթե ծնվում ենք քաղաքակիրթ հասարակության մեջ, մենք մեր լիբիդոները կարողանում ենք զսպել, սպանել մեր մեջ այդ որակները: Եվ այս հարցում մեծ դեր է խաղում արվեստը, որը տեսիլքի շնորհիվ մեղմում է մարդու մեջ նստած ձգտումները դեպի Տարտարոսը, մահը, ավերմունքը: Ինչ վերաբերում է կոնկրետ մեզ, մեր երկրին, ապա պիտի ասեմ, որ հասարակական և պաշտոնական կյանքի ո՛չ սովոր, ո՛չ պատրաստ, ո՛չ արժանի այնքա՜ն մարդ ներխուժեց վերևներ մեզանում: Մինիստրնե՜ր, պետե՜ր, օլիգարխնե՜ր... Դրը՛խկ-շրը՛խկ, եկան-լցվեցին: Դրանք այնքան շատ լցվեցին մեր կյանք, որ քաոսը փթթում է: Այս վիճակում շատ դժվար է հասկանալ, թե ինչ է կատարվում: Շատ դժվար է հասկանալ՝ ինչն ինչոց է: Օլիգարխների մեծ մասը մարդատյաց է: Նրանք չեն մտածում մանկապարտեզի երեխաների, սահմանում կանգնած զինվորի, սովորական մարդու մասին: Կառուցում են վիթխարի դաչաներ, օֆիսներ, էս, էն, որոնցում բնակելի տարածքները հազարավոր մետրեր են կազմում: Բետոնով ծածկվում է բերրի հողը: Եվ այդ հսկայական շենքերի մեջ երկու-երեք հոգի է ապրում: Ագահությո՛ւն: Բայց պետությունը և ազգը, եթե խելոք են, մեծ գետի են նման. դանդա՜ղ մաքրում են իրենց ափերը կամ ափ են նետում անպետքությունը: Ահագին մարդ արդեն նետվել է ափ՝ իր ծակ գանգով և ագահ կոկորդով: Ամբողջ հարցն այն է, որ պետք է ավելի դեմոկրատական պետություն լինի: Եվ մաքրվի դատական համակարգը, որը...
-Բազմակետե՞ր:
-Բազմակետեր: Եվ այլն, և այլն...

«ՍՈՎԵՏԻ ԺԱՄԱՆԱԿ ԱՆՀՆԱՐ ԷՐ ՊԱՏՌԵԼ ՍՏԱԼԻՆՅԱՆ ԲԵՂ-ՄՈՐՈՒՔԻ ՍՈՍԿԱԼԻ ԵՐԿԱԹԵ ԳԱՄԵՐԸ»

-Ձեր կյանքի ավելի մեծ ժամանակահատվածն ապրել եք խորհրդային հասարակարգում: Այդ շրջանում եք ստացել կրթություն, արել կարիերա, ձևավորել աշխարհայացք: Այդուհանդերձ, Ձեզ ո՞ր ժամանակի կրողն եք համարում. ա՞յն, թե՞ այս՝ հետխորհրդային, անկախական:
-Օ՜, շատ ուխտադրուժ հարց է: Նաև՝ ճիշտ հարց: Գիտե՞ս, գրողի մեջ երկփեղկված սիստեմներ կան: Սովետի ժամանակ անհնար էր պատռել ստալինյան բեղ-մորուքի սոսկալի երկաթե գամերը: Այդ պատճառով ես տրվեցի բնությանը, բացարձակի որոնմանը, մի քիչ միստիկական երևույթներին, Աստծուն: Ստիպված էի, որովհետև այդ երևույթները քաղաքականությունից բավական հեռու են: Մի գիրք ունեմ՝ «Տեսադաշտ», որ գրված է այդ թեմաներով: Այնտեղ կար ուժեղ պատկերավորում, մարդու որոնումը եթերային և հպանցիկ երևույթների մեջ: Այս ամենը անհրաժեշտ էր անել, որ հանկարծ չընկնեի «գլավլիտի» ձեռքը: Բայց գրվում էին արդեն այլ տեսակի որոշ գործեր: Իսկ ազատությունը, որ սկսվեց 1992-ից, լրիվ փոխեց տեսադաշտս: Եկավ ինտենսիվ-գրոտեսկային թեմաների շրջանը. օ՜հ, ի՜նչ ժամանակներ էին դրանք: Ե՛վ սոսկալի, և՛ հրաշալի՝ պոեզիայի համար:

«ԱՄԵՆԱԴԺՎԱՐ ԲԱՆՆ Է ԲՌՆԵԼ ԷՊՈԽԱՅԻ ԶԱՐԿԵՐԱԿԸ, ՈՐՈՎՀԵՏԵՎ ՕԴ Է»

-«Նամակ Նոյին» գրքի «Զգուշացում» բանաստեղծության մեջ զգուշացնում եք.
«Չընկնե՛լ, սո՛թ չտալ
առանց այն էլ լպրծուն իրականի դեմքի վրա»:
Մենք պատմության ընթացքում հաճախ ենք ընկել ու «սոթ տվել» «լպրծուն իրականի դեմքի վրա»: Ներկայում էլ զերծ չենք այդ վտանգից: Սա մեր անզգուշության պատճառո՞վ է, թե՞ ի վերուստ նախասահմանված ճակատագրի բերումով:
-«Ի վերուստը» կփոխարինեի «իմպերիալ պետությունների դրդմամբ» արտահայտությամբ: Օսմանյան Թուրքիան իմպերիալ պետություն էր և դրդեց մեզ սայթաքելու: Ռուսաստանը իմպերիա էր վիթխարի, և ստալինիզմը ստիպեց մեզ սայթաքել: Հազարավոր հայեր ընկան Սիբիր:
-Եվ հերթական անգամ սպանվեց հայ միտքը:
-Այո, ստալինիզմի զոհերը գլխավորապես մտածող մարդիկ էին, այդ թվում՝ Մահարին, որ աքսորվեց Սիբիր: Ակսել Բակունցն այստեղ գնդակահարվեց: Չարենցը «շտապեց», բանտում խեղվեց և սպանվեց: Անհնար է, որ լուրջ գրողը չբախվի հասարակական դժնի զնդաններին: Ինձ թվում է՝ գրողը նաև պետք է խելոք լինի: Բացահայտ բռնակալության պայմաններում բռունցքով չխփի բզին: Չնայած դա էլ դավաճանություն է: Մանդելշտամը գրեց Ստալինի մասին բանաստեղծություն, որում ասում էր, թե նա՝ այդ օսը (Մանդելշտամը Ստալինին օս էր համարում), գնդակահարությունն ուղիղ ճակատին է տալիս մարդու, որ անհնար է խոսել մի գաղտնի բան, որովհետև տասը մետրի վրա լսում են ամեն ինչ տարբեր տեսակի լրտեսներն ու ԿԳԲ-ի ականջմտուկները: Այս բանաստեղծության պատճառով պետական ապարատը դանդա՜ղ մոտեցավ և սպանեց նրան դաժանաբար: Մանդելշտամը բանաստեղծությունը կարդացել էր Պաստեռնակի համար, Պաստեռնակը սոսկահար էր եղել, ոտքերը թուլացել էին: Մի կողմ էր քաշել և ասել, որ ոչ մեկին չասի, թե իր համար կարդացել է այդ բանաստեղծությունը, հորդորել էր ոչնչացնել այն: Բայց Մանդելշտամն արդեն հինգ-վեց հոգու համար կարդացել էր, որոնց մեջ կային ՆԳԺԿ-ի գործակալներ՝ գրողներ: Իսկույն տեղ են հասցնում լուրը՝ հույս ունենալով, որ Մանդելշտամին ձերբակալելուց հետո իրենց առաջ կտանեն կամ օրապահիկը կշատացնեն: Իսկույն գործ են կազմում Մանդելշտամի դեմ, քշում Վորոնեժ: Այնտեղ էլ գրեց նա իր հրաշալի վորոնեժյան շարքը: Մանդելշտամի պոեզիայի բարձրագույն արժեքն այդ տասը-տասնհինգ բանաստեղծություններն են՝ գրված սովետի, բռնության թեմաներով: Այսինքն՝ նա բռնել է էպոխայի զարկերակը: Դա ամենադժվար բանն է՝ բռնել էպոխայի զարկերակը: Որովհետև օդ է: Գրողների մեծ մասը չի տեսնում: Այդ օդը՝ քաղաքական, իմպերիալ, լեզվի մեջ մտած, մեկ միլիարդ մարդուց երկու-երեքն են տեսնում: Մանդելշտամն այդ եզակիներից էր: Գրել է նաև Ղարաբաղի մասին.
Եվ Լեռնային Ղարաբաղում,
Գիշատչային Շուշիում,
Վերապրեցի ես սարսափներ,
Որ ներհակ են մեր հոգուն...
...Քառասուն հազար մեռած պատուհան
Պտտվում էր չորսբոլորը,
Եվ աշխատանքի
անհոգի բոժոժը
Թաղված էր
բարձունքում:
Ինքս եմ թարգմանել:

«ՊՈԵԶԻԱՆ ՉԻ ԿԱՐՈՂ ՄԻԱՅՆ ԲԱՌԱՅԻՆ, ԲԱՅԱԿԱՆ ՀՈՍՔ ԼԻՆԵԼ»

-Մի հարցազրույցում ասել եք. «Բանաստեղծություններում արտաքին աշխարհի, իրերի ներկայությունը պարտադիր է»: Իսկ ի՞նչ դեր է վերապահված այդ դեպքում ներաշխարհին, հույզերին:
-Այդ իրերը լավ ստեղծագործողի, մեծ ստեղծագործողի ¥հուսով եմ՝ ես դրանց թվում եմ¤ մոտ դառնում են հույզերի և ներաշխարհի համար ցեմենտող երևույթ: Առարկայական աշխարհը դառնում է ավելի մեծ հույզ, քան մարդու մեջ նստած մտքի հոսքերն են: Ինքը՝ առարկան, պիտի լայն դիտարկենք. բնության եղանակները, մարդկային հարաբերությունները, պետական ժամանակները, սոցիալական ժամանակներն ինքնին առարկաներ են նաև, դրանք պետք է երևան, պետք է առարկայանան պոեզիայում: Պոեզիան չի կարող միայն բառային, բայական հոսք լինել: Պոեզիան, արձակը ¥արձակը՝ ավելի շատ¤ ուզում են առարկայական աշխարհի ներկայությունը: Բայց այն հարաբերությամբ, ինչի մասին նշեցի վերևում, առարկան ինքը հույզն է:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ